Ché quý trong nhà của người Êđê

Ché không chỉ là vật dụng để ủ rượu cần mà còn là tài sản, thước đo về sự giàu có và uy lực của các gia đình, là sính lễ, của hồi môn cho con cái… Ché còn gắn liền với nghi lễ bỏ mả và tục chia của trong tang ma của người Êđê.

Không gian trung bày Ché tại Bảo tàng Đắk Lắk

Theo quan niệm của người Êđê: “Các vị thần (Yang) trú ngụ ở khắp mọi nơi, trong mỗi chiếc ché đều có một linh hồn. Do đó, ché còn mang tính thiêng, là phương tiện giao lưu, gắn kết cộng đồng, dòng họ, cùng sẻ chia niềm vui, nỗi buồn, nhắn nhủ, giao kết tình yêu đôi lứa,…”

Sự nhân hóa và thiêng hóa về những chiếc ché thông qua những câu chuyện kể của những người lớn tuổi ở các buôn làng:

Ông Y Do Niê (Ama Nê) ở Buôn Hai, xã Cư M’ta, tỉnh Đắk Lắk kể lại rằng: “ché thiêng là những chiếc ché có vị thần đang trú ngụ. Vậy nên, khi mang ché về đến nhà, họ thường chưa đưa ché vào nhà ngay. Gia chủ phải làm lễ cúng rước thần linh nhập hồn cho ché mới. Trong nghi lễ rước thần, máu con vật hiến tế được bôi lên miệng ché. Nghi thức này xem như là chiếc ché đó đã có sự hiện diện của thần linh. Khi đó, ché mới được mang vào nhà và cẩn thận đặt nơi trang trọng nhất, chỉ những dịp lễ quan trọng mới đưa ra sử dụng. Khi bán đi, họ cúng với ý nguyện rằng giờ ché không ở với mình nữa thì mình bán, ra đi cho đứt đoạn, để cho gia đình người mua ché được sống cho yên lành cùng những điều tốt đẹp”. 

Cúng ché tại xã Krông Jing, huyện M’Drắk (cũ) nay là xã M’Drắk.

Câu chuyện của ông Y Hin Buôn Mhăng, xã Ea Kar kể lại rằng: “Đối với ché Tuk, khi không ủ rượu, nó sẽ kêu khóc. Hằng đêm chủ nhà sẽ mơ thấy hoặc nghe thấy tiếng em bé khóc đòi bú, đòi ăn. Chỉ khi chủ nhà bỏ gạo vào trong ché thì nó mới thôi khóc. Nếu không làm, ché Tuk đói và nó sẽ tự tử (tự vỡ ra). Do đó, ít nhất một tháng phải bỏ gạo vào trong ché một lần. Khi khách uống rượu trong ché Tuk mà chê rượu chua thì sẽ bị thần ché phạt tội. Vào năm 1993, anh Ama Kriêp trong buôn đã bị phạt trở thành người tâm thần vì đã chê khi uống rượu trong ché, chỉ đến khi lấy rượu trong ché Tuk rửa mặt, chân tay và cầu xin thần ché tha tội thì mới trở lại bình thường”.

Ông Y Hin Buôn Mhăng, Buôn Mhăng, xã Ea Kar, tỉnh Đắk Lắk

Bà H’Yet Niê ở buôn Djă, xã Ea Kar kể lại rằng: “Ở làng nọ, có một anh chàng nhà rất nghèo, khi làm lễ cúng sức khỏe cho con phải đi mượn ché của người trong làng. Mấy mùa rẫy lại trôi qua, lễ cúng sức khỏe cho con lại tới. Anh tiếp tục đi mượn ché để làm lễ. Nhưng lần này, bà con trong buôn không còn cho anh mượn ché nữa. Chàng trai buồn, ra bờ sông ngồi than khóc, thần nước thương tình đã ban cho anh một chiếc ché vàng đỏ rất đẹp, nhưng người trong làng lại nghĩ anh ăn cắp nên thu hồi ché về. Mang về họ không sử dụng mà đập vỡ rồi vứt vào bụi cây. Thấy anh là một người tốt, thần ché đã cho một con rắn đến, liếm vào từng mảnh ché, ché lại hồi sinh. Từ đó, được thần ché ban phước nên nhà anh có nhiều lúa, trâu bò, heo gà, cuộc sống không còn khó khăn nữa”.

Ông Y Dhur Niê ở buôn M’Suốt, xã M’Đrắk lại chia sẻ một câu chuyện thú vị rằng: “Sau khi uống hết rượu trong ché, phải rửa ché sạch và úp lại cho khô. Khi chưa dùng đến thì ché luôn phải đặt đứng, bỏ nắm gạo vào trong để nuôi ché và bịt lại. Một điều cấm kị nữa là không được để chân của mình đụng vào ché, nếu vi phạm sẽ làm cho trẻ hoặc người trong nhà bị ốm đau”.

Ché được rửa sạch và úp lại khi không dùng

Qua câu chuyện kể của những bậc cao niên ở các buôn làng, có thể thấy quan điểm vạn vật hữu linh, trong ché cũng có “hồn”, ché mang trong mình một phần linh hồn, là cầu nối giữa con người và các vị thần trong thế giới tinh thần của người Êđê. Là biểu tượng của sự kết nối giữa đời sống vật chất và tâm linh, gắn liền với sự thịnh vượng, tài lộc và cả những niềm tin sâu sắc vào thế giới vô hình. Sự nhân hóa và thiêng hóa này không chỉ phản ánh sự tôn kính đối với những vật dụng hàng ngày mà còn thể hiện một phần quan trọng trong bản sắc văn hóa của người Êđê, là nét đẹp văn hóa cần được gìn giữ và phát huy trong đời sống đương đại.