Lễ ăn cơm mới thường diễn ra vào trung tuần tháng 9 âm lịch, khi lúa trên nương, trên rẫy đã được thu về bồ, không chỉ là một nghi thức nông nghiệp đơn thuần, mà còn là linh hồn của cộng đồng, là lời tạ ơn chân thành gửi đến đất trời, tổ tiên sau một năm lao động vất vả.

Cây nêu trong lễ hội

Nghi thức cúng lúa mới là phần thiêng liêng nhất, được thực hiện một cách trang trọng. Thầy cúng trong buôn sẽ thay mặt cộng đồng, bày biện mâm cúng với những sản vật tinh túy nhất của mùa màng, đặc biệt là bát cơm dẻo thơm nấu từ những hạt gạo mới. Với lòng thành kính, thầy cúng khấn lời cổ bằng tiếng Thái như một lời "báo cáo" chân thành gửi đến các vị thần linh, tổ tiên đã phù hộ cho mưa thuận gió hòa: "Khoàm khói, xó xốm mà hót mới ngài..." (Kính mời các vị thần linh, ông bà tổ tiên về dự...) "Tộc háy tớ thu điều có lấy lái" (Cầu cho ruộng lúa nhiều điều tốt) "Ngần khằm hớ láy táu, khấu phái hớ láy mà" (Cầu cho tiền bạc về nhiều, lúa gạo về nhiều)…

Lời khấn mộc mạc nhưng chứa đựng cả lòng thành kính, biết ơn trời đất và khát vọng về một cuộc sống ấm no, đủ đầy. Đó chính là đạo lý "Uống nước nhớ nguồn" đã ăn sâu vào tâm thức của người Thái, dù họ đã rời xa quê hương xứ Nghệ để lập nghiệp trên mảnh đất Tây Nguyên đã hơn 30 năm nhưng những người con của dân tộc Thái vẫn luôn giữ gìn và phát huy những giá trị truyền thống của dân tộc mình trên quê hương mới.

Thầy cúng thực hiện nghi lễ cúng truyền thống

Bà con tái hiện việc giã lúa

Khi phần lễ kết thúc, không gian lập tức được "đánh thức" bởi những âm thanh rộn rã, tưng bừng của phần hội - nơi thể hiện rõ nhất sự đoàn kết và niềm vui được mùa. Không gian lễ hội vang lên bản hòa tấu độc đáo, mang hơi thở của núi rừng và sức lao động. Đó là tiếng "Quành loòng" (hay còn gọi là khươ chày) - âm thanh tiếng chày giã gạo, trong những đêm trăng sáng, thanh niên nam nữ cùng nhau giã gạo, tạo nên nhịp điệu rộn rã của ngày mùa. Hòa vào đó là tiếng cồng chiêng Thái (gồm 3 chiêng, 1 cồng) linh thiêng, huyền ảo, cùng lách cách, vui tai của múa sạp hay vòng múa Xòe Thái được coi là linh hồn của phần hội. Như câu dân ca Thái đã đúc kết: "Không xòe không vui, không xòe cây lúa không trổ bông, không xòe cây ngô không ra bắp, không xòe trai gái không thành đôi". Vòng xòe chính là biểu tượng cho sự đoàn kết, gắn bó. Mọi người, không phân biệt già trẻ, gái trai, chủ khách, đều nắm tay nhau trong vòng xòe.

Lễ hội còn là dịp để các chàng trai, cô gái Thái thể hiện sức mạnh và sự khéo léo qua các trò chơi dân gian truyền thống như: Thí nhinh nà (Bắn nỏ) vốn là vũ khí bảo vệ buôn làng và săn bắn, nay trở thành môn thể thao để các chàng trai thi tài; Tỏ mạc lẻ (Chọi đá) và Tỏ mạc xang (Đánh cù) những trò chơi đòi hỏi sự khéo léo, tính toán; Dần mạc còn (Ném còn) đây là trò chơi mang ý nghĩa tâm linh sâu sắc. Quả còn tượng trưng cho "dương", vòng tròn trên cây tre tượng trưng cho "âm". Ném còn trúng vòng tròn thể hiện sự âm dương hòa hợp, và xưa kia còn là một hình thức giao duyên độc đáo của trai gái.

Hòa mình vào điệu múa Xòe và trò chơi dân gian

Kết thúc lễ hội mọi người có mặt tại buổi lễ sẽ quây quần bên những mâm cỗ truyền thống, cùng nhau thưởng thức những món ăn đặc trưng, nếm vị ngọt bùi của hạt gạo mới - thành quả của một năm lao động vất vả. Bữa cơm thân mật còn thể hiện của sự đoàn kết, thắt chặt tình làng nghĩa xóm, chia sẻ niềm vui ấm no và cùng nhau cầu chúc cho một mùa vụ mới thắng lợi hơn.

Lễ ăn cơm mới của người Thái ở Ea Kiết không chỉ là một nghi lễ nông nghiệp mà còn là một sinh hoạt văn hóa cộng đồng sâu sắc kết nối các thế hệ, gìn giữ "hồn cốt" dân tộc trên mảnh đất Tây Nguyên, góp phần làm phong phú thêm bức tranh văn hóa đa sắc màu của các dân tộc tỉnh Đắk Lắk.