Nhà đày Buôn Ma Thuột do thực dân Pháp thiết lập vào đầu năm 1930, hoàn thiện vào năm 1931 theo thiết kế của kiến trúc sư trưởng – Giám đốc Nha Công chính Trung Kỳ.

Xây dựng kiên cố trong khuôn viên rộng gần 2 ha, mô típ hình chữ U cổ điển, vừa tận dụng được mặt bằng, vừa kiểm soát được tù nhân một cách hiệu quả nhất, Nhà đày Buôn Ma Thuột là một trong những nơi giam giữ, đày ải khốc liệt liệt nhất của thực dân Pháp ở Việt Nam, được ví như “chốn địa ngục trần gian”, “Côn Đảo trên đất liền”.

Cảnh tù nhân bị đánh đập tra tấn tại Nhà đày

Nhà đày Buôn Ma Thuột là biểu tượng của ý chí, khát vọng độc lập tự do cho dân tộc của các tù chính trị, đặc biệt là các đảng viên cộng sản. Nơi đây đã chứng kiến tinh thần đấu tranh mạnh mẽ, kiên cường bất khuất, không run sợ trước kẻ thù. Đội ngũ cán bộ, chiến sỹ cách mạng tôi rèn ở Nhà đày Buôn Ma Thuột đã góp phần to lớn vào sự nghiệp đấu tranh vì độc lập tự do cho dân tộc. Nhà đày trở thành đầu mối trung tâm của cuộc vận động giải phóng dân tộc ở Đắk Lắk.

Cuối năm 1940, trước yêu cầu của tình hình cách mạng, một số tù nhân cũ và mới liên hệ với nhau thành lập Chi bộ Đảng Cộng sản tại Nhà đày. Với các ký hiệu và tên gọi khác nhau, Chi bộ được tổ chức hoạt động, phát triển đội ngũ đảng viên theo Chính cương, Điều lệ của Đảng, xác định nhiệm vụ cụ thể là:

- Tổ chức và lãnh đạo đấu tranh bảo vệ quyền lợi vật chất và tinh thần của tù nhân chính trị, là lực lượng nòng cốt duy trì, củng cố các tổ chức của tù nhân.

- Lãnh đạo, giáo dục đảng viên, cán bộ giữ vững tinh thần đấu tranh trong Nhà đày, mở lớp huấn luyện lý luận và chính trị, quân sự, văn hoá… nhằm đào tạo và chuẩn bị lực lượng cán bộ lãnh đạo phong trào quần chúng khi thoát khỏi cảnh lao tù.

- Đấu tranh bảo vệ những quan điểm cơ bản của chủ nghĩa Mác-Lênin, những quan điểm chiến lược và những nguyên tắc tổ chức cơ bản của Đảng.

- Tổ chức bắt mối liên lạc với tổ chức Đảng ở bên ngoài.

- Chuẩn bị điều kiện và phương tiện cho một số đồng chí trốn thoát khỏi Nhà đày, ra ngoài hoạt động.

- Xây dựng cơ sở bên ngoài Nhà đày, nhất là ở thị xã Buôn Ma Thuột và các đồn điền vùng phụ cận.

Việc hình thành Chi bộ Đảng trong Nhà đày Buôn Ma Thuột là một mốc son lịch sử vô cùng quan trọng của Đảng bộ tỉnh Đắk Lắk:

Thống nhất sự lãnh đạo của Đảng trong Nhà đày. Dưới sự lãnh đạo của Chi bộ, các chiến sĩ cộng sản đã kế thừa, phát triển tổ chức, hình thức đấu tranh của các thời kỳ trước trên một quy mô rộng lớn và quyết liệt hơn, mục tiêu đấu tranh cũng cụ thể và cao hơn, đem lại kết quả lớn hơn.

Chi bộ Đảng Cộng sản đầu tiên tại Nhà đày Buôn Ma Thuột đã gieo mầm, tạo những hạt giống đỏ đầu tiên của Đảng bộ tỉnh Đắk Lắk. Nhiều nhân sĩ, trí thức, công chức là người dân tộc thiểu số làm việc cho chính quyền thực dân đã được những người cộng sản giáo dục, cảm hóa thành những cán bộ cách mạng, theo Đảng, theo Bác Hồ, có uy tín lớn đối với nhân dân các dân tộc Tây Nguyên nói chung, Đắk Lắk nói riêng như các đồng chí Y Blốk Êban, Y Bih Alê Ô, Y Yôn (Minh Sơn)...

Sự kiện thành lập Chi bộ Đảng trong Nhà đày Buôn Ma Thuột là mốc lịch sử quan trọng đánh dấu bước chuyển mình trong phong trào đấu tranh giải phóng dân tộc tại tỉnh Đắk Lắk, là nhân tố quyết định thắng lợi cuộc vận động giải phóng dân tộc, góp phần đưa Cách mạng Tháng Tám - 1945 thành công ở Đắk Lắk.

 Việc thành lập Chi bộ Đảng đã đánh dấu phong trào cách mạng trong tỉnh chuyển kịp theo trào lưu chung của cả nước. Từ đây, phong trào cách mạng gắn liền với sự lãnh đạo duy nhất của Đảng, là yếu tố cơ bản, quyết định để phong trào cách mạng trong tỉnh tiến lên giành thắng lợi.

Với ý nghĩa đó, Tỉnh ủy đã ban hành Quyết định 1502/QĐ-TU lấy ngày 23/11/1940 là Ngày kỷ niệm thành lập Đảng bộ tỉnh Đắk Lắk.

Vào ngày 23/11 hàng năm tại Di tích lịch sử quốc gia đặc biệt Nhà đày Buôn Ma Thuột, Tỉnh ủy, HĐND, UBND, UBMTTQ Việt Nam tỉnh đều tổ chức Lễ Dâng hương bày tỏ lòng thành kính, tri ân các chiến sĩ cộng sản, các cựu tù chính trị tại Nhà đày Buôn Ma Thuột, các thế hệ lãnh đạo, cán bộ, chiến sĩ và Nhân dân các dân tộc Đắk Lắk đã gian khổ, hy sinh máu xương để xây dựng và phát triển tỉnh Đắk Lắk.

Lãnh đạo tỉnh Đắk Lắk dâng hương tại Nhà đày Buôn Ma Thuột, tháng 11/2020

Trải qua thời gian tồn tại, Nhà đày Buôn Ma Thuột đã trở thành minh chứng hùng hồn về tội ác của thực dân, đế quốc và đã trở thành biểu tượng hết sức tự hào của tỉnh Đắk Lắk và cả nước, một địa danh lịch sử, nơi khắc đậm dấu ấn của chủ nghĩa anh hùng cách mạng Việt Nam, là địa chỉ đỏ trong công tác giáo dục lịch sử, truyền thống yêu nước và cách mạng cho mọi tầng lớp nhân dân, đặc biệt là thế hệ trẻ.