Cách trung tâm thành phố Buôn Ma Thuột khoảng 42km về hướng Đông Bắc, Đồn điền Rossi tọa lạc tại đường Trần Hưng Đạo, phường Đạt Hiếu, thị xã Buôn Hồ, là đồn điền vừa trồng cà phê, vừa trồng cao su do người Pháp thành lập vào năm 1926. Đồn điền Rossi bao gồm các hạng mục: Nhà ở và làm việc của chủ đồn điền, nhà bếp, kho đá, giếng nước và đài nước.

Nhà ở và làm việc của chủ đồn điền được xây dựng kiên cố bằng xi măng, cốt thép, mái lợp tôn, mặt tiền quay về hướng Đông và có hai tầng. Tầng trệt được ngăn làm nhiều phòng nhỏ dùng làm kho chứa lương thực, thực phẩm và nhà xe. Tầng một được ngăn thành hai phòng lớn làm nơi ở và làm việc của ông Rossi Rene và ông Destefano - chủ đồn điền. Có bốn cầu thang dẫn lên tầng một: một cầu thang ở chính diện, hai cầu thang ở hai bên hông nhà và một cầu thang ở mặt sau của ngôi nhà. Theo các nhân chứng lịch sử, để đảm bảo việc làm ăn được suôn sẻ, chủ đồn điền Rossi phải bắt tay với Mỹ, Ngụy, Fulro và Cách mạng cho nên mỗi cầu thang của ngôi nhà dẫn tới một phòng đón tiếp khách khác nhau. Cách nhà làm việc của chủ Đồn điền khoảng 30m về hướng Bắc là giếng nước, nơi cung cấp nước sinh hoạt cho chủ đồn điền và công nhân.

Nhà bếp được xây dựng theo kiểu chữ L với chiều cao 6m, chiều dài 13,3m, được chia làm bốn phòng nhỏ.

Kho đá gồm có hai phòng được xây dựng bằng đá, mái lợp tôn, tổng diện tích của hai kho là 310m². Bên trong thông với nhau, nền kho âm sâu xuống lòng đất khoảng 1m và được dùng làm nhà máy chế biến mủ cao su và cà phê nhân.

Đài nước được xây thành ba tầng để đặt hệ thống máy xay cà phê tươi, trên đỉnh đài có một bể chứa nước rộng 8m, dài 8m và cao 1m.

Ngoài ra, theo lời kể của một số nhân chứng đã từng hoạt động tại Đồn điền Rossi trong kháng chiến chống Mỹ thì nơi đây còn có một xưởng cơ khí và ba dãy nhà xây lợp tôn để cho công nhân ở.

Đồn điền Rossi là một trong số các đồn điền người Pháp thành lập nhằm thực hiện chủ trương đẩy mạnh hơn nữa công cuộc khai thác, bóc lột các thuộc địa ở Đông Dương và Việt Nam. Khi Đồn điền được thành lập cũng là thời điểm giai cấp công nhân Đồn điền Rossi ra đời.

Trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, công nhân Đồn điền Rossi cùng với công nhân các đồn điền tại Đắk Lắk đã đấu tranh quyết liệt nhằm chống lại sự áp bức, bóc lột tàn bạo của tư bản thực dân, giành độc lập, giành chính quyền dưới sự lãnh đạo của Đảng, góp phần vào thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám 1945, đánh dấu sự sụp đổ bộ máy cai trị thực dân Pháp sau hơn 80 năm xâm lược nước ta.

Bước sang thời kỳ chống Mỹ cứu nước, Đội công tác E15 của H4 (mật danh các huyện Buôn Hồ, Krông Năng, Ea H’leo) đã vào các lô cà phê, cao su gặp gỡ công nhân đồn điền Rossi để tuyên truyền, vận động họ tham gia cách mạng. Đội công tác đã chọn được những công nhân người dân tộc thiểu số có ý thức giác ngộ cách mạng tốt để xây dựng cơ sở cách mạng trong công nhân, đồng thời thông qua công nhân tiếp xúc với chủ đồn điền. Công nhân ủng hộ cách mạng bằng cách mua hàng hóa và nhu yếu phẩm cho đội công tác, bộ đội huyện H4. Chủ đồn điền đóng góp lương thực, thực phẩm nuôi bộ đội, đóng thuế cho cách mạng và đứng ra móc nối với lực lượng Bảo An tại khu vực H4 để che dấu việc tiếp tế lương thực, thực phẩm, thuốc men, đạn dược cho cách mạng.

Từ năm 1962 – 1965, thông qua một số cơ sở trong Đồn điền như: đồng chí Đặng Văn Dậu, Hoàng Xuân Chính, Y Sơr Lap, Ban Kinh tài tỉnh đã lập được một cửa khẩu quan trọng để móc nối hàng hóa. Đồng chí Chế Đăng Thúy, cán bộ Ban Kinh tài tỉnh đã nhiều lần tiếp xúc với người quản lý máy móc, điện nước kiêm phiên dịch, lái xe của đồn điền (ông Bốn Dậu) qua đó vận động chủ đồn điền nộp thuế cho cách mạng. Hàng năm, ta đã thu được khoảng ba triệu đồng tiền thuế, nhờ đổi tiền đô la (tiền đô la xanh loại 5.000, 10.000 đồng rất khó đổi vì địch biết là tiền của miền Bắc đưa vào, tiền mệnh giá lớn dân ít tiêu dùng nên ta phải thông qua chủ đồn điền đưa vào Sài Gòn mới đổi được) để mua hàng hóa. Hàng hóa chủ yếu là gạo, cũng có lúc là muối, thuốc tây, cá khô, bột ngọt, vải… được vận chuyển hợp pháp bằng xe của đồn điền. Có tháng tại cửa khẩu này, ta đã mua và nhận được sự tiếp tế của Đồn điền Rossi hàng chục tấn gạo và các nhu yếu phẩm khác. Thông thường, vào khoảng 5 giờ chiều, xe ben của đồn điền chạy ra vùng giáp ranh với căn cứ ta, trút hàng xuống rồi chạy về. Cũng có lúc lấy cớ đi săn dài ngày, chủ đồn điền chất đầy hàng hóa lên xe đi sâu vào rừng để giao hàng cho ta. Việc tính toán tiền giữa đôi bên được giải quyết theo con đường riêng trước hoặc sau khi nhận hàng.

Ta đảm bảo cho Đồn điền Rossi được làm ăn bình thường trên vùng đất thuộc quyền kiểm soát của cách mạng, tin tức các cuộc càn quét của Mỹ - Ngụy vào khu vực đồn điền được ta thông báo trước cho chủ Đồn điền để họ đối phó như: Không phá vào vườn cà phê, cao su, không để công nhân đi lại nơi có chiến sự tránh thương vong và bị bắt đi lính. Cán bộ Công vận còn nhiều lần vào chỉ đạo cơ sở trong công nhân, đưa người vào các Ban đại diện công nhân để thông qua đó mà giao tiếp, yêu cầu chủ đồn điền thực hiện một phần Điều lệ Công đoàn Giải phóng. Công nhân chính thức (khoảng 50 người) đều có nhà ở ổn định, được trả lương tháng, có phụ cấp cho vợ, con mỗi nhân khẩu 13kg gạo. Công nhân thời vụ, kể cả dân dinh điền được trả lương khoán hoặc lương ngày và 24kg gạo mỗi tháng. Có lần ta tập hợp công nhân ngay tại sân Đồn điền để dự mít tinh, nghe tuyên truyền về chính sách của cách mạng, về Điều lệ Công đoàn Giải phóng.

Năm 1968, cơ sở cách mạng trong Đồn điền Rossi có khoảng 15 - 16 công nhân tham gia, đã phát triển thành một tổ đảng (ba đảng viên), 01 chi Đoàn TNCS Hồ Chí Minh (ba đoàn viên) và một cơ sở du kích. Từ đó, đội công tác E15 của H4 có chỗ dựa vững chắc, các tổ chức này thường xuyên báo cáo tình hình hoạt động của địch, nắm bắt được thông tin thời gian địch càn quét báo cho ta biết và đối phó, thông tin về các đơn vị quân sự của địch.

Tính đến năm 1975, Đồn điền Rossi đã cung cấp cho cách mạng hàng trăm tấn gạo và hàng chục tấn muối. Ngoài ra, còn giúp Ban Kinh Tài của tỉnh đổi hàng trăm ngàn đô la Mỹ (USD) sang tiền Ngụy để mua lương thực, thực phẩm, mua vải may quần áo cho bộ đội, chiến sĩ.

Như vậy, Đồn điền Rossi là nơi ghi dấu công lao của các thế hệ công nhân trong đồn điền, bởi họ đã biến đồn điền của thực dân thành một cơ sở vững chắc cho cách mạng. Những người công nhân đã vượt qua mọi khó khăn, gian khổ, đấu tranh cách mạng kiên cường và bất khuất, đoàn kết các dân tộc thành một khối thống nhất, quyết tâm đánh địch, bám trụ giữ vững từng tất đất, từng lô cao su, rẫy cà phê, bảo vệ thành quả cách mạng để giành lấy nền độc lập, thống nhất nước nhà.

Ngày nay, qua những trang sử hào hùng về truyền thống đấu tranh của nhân dân ta nói chung, của công nhân Đồn điền Rossi nói riêng, nơi đây đã trở thành một địa chỉ đỏ của thị xã Buôn Hồ, nhằm giáo dục cho mọi tầng lớp nhân dân, đặc biệt là thế hệ trẻ hôm nay và mai sau về ý chí quật cường, truyền thống yêu nước và hun đúc tinh thần đấu tranh cách mạng bất khuất, khơi dậy lòng tri ân, biết ơn vô hạn đến các anh hùng liệt sỹ, đến các thế hệ công nhân đồn điền, các đồng bào tử nạn trong các cuộc kháng chiến để bảo vệ nền độc lập của dân tộc.

Ngày 20/12/2018, Ủy ban Nhân dân tỉnh Đắk Lắk đã ban hành Quyết định số 3452/QĐ-UBND công nhận Đồn điền Rossi là Di tích lịch sử cấp tỉnh.

Một số hình ảnh về Di tích: